Associa-te

    Palestina livre

    LNB 24/25

    Outro Garañón...

    Apoia-nos

    Audios

    Revista A Malha Nº 2

    Revista A Malha Nº 1

        Busca

      O MOVIMENTO MAPUCHE DESDE 1973 ATÉ A ACTUALIDADE

      O MOVIMENTO MAPUCHE DESDE 1973 ATÉ A ACTUALIDADE

      10-02-14

      O MOVIMENTO MAPUCHE DESDE 1973 ATÉ A ACTUALIDADE
      Texto do grupo de estudos do dia 7 de fevereiro de 2014.

      1. O MOVEMENTO MAPUCHE
      As comunidades mapuche sufriran unha moi dura represión entre o ano 1973 e 1978, como consecuencia do golpe militar de Pinochet. Unha sistemática política de represión da disidencia política, entre ela a mapuche, foi acompañada dun restabelecemento da orde propietaria mediante a aprobación do DL Nº 2.568 e 2750, revocando as expropiacións de predios restituídos aos mapuche durante a Reforma Agraria do que fóra o partido de goberno, Unidad Popular. Neste marco socio- político detonaron sutís procesos identitarios, e abriu paso a unha confrontación simbólica e a un longo ciclo de mobilizacións etnopolíticas. Neste período, a cuestión mapuche instalouse como un caso emblemático de violación aos dereitos humanos en Chile; e tamén como un rechamante caso de mobilización temperá anti- ditatorial.

      A emerxencia dun movemento social mapuche en plena ditadura é sorprendente, se se ten en conta que naquela época as únicas e incipientes organizacións sociais visíbeis as constituían familiares de detidos desaparecidos/as. Tres factores axudaron a esta prematura mobilización; en primeiro termo, o impacto simbólico- político da liquidación de comunidades; en segundo lugar, o Cautinazo (toma de terras reclamadas polos mapuche na provincia de Cautín, desde 1969) e, como último factor, a solidariedade internacional que daría orixe a un novo indixenismo crioulo. Dúas tendencias internacionais marcan o carácter e a axenda deste indixenismo: o movemento internacional dos dereitos humanos e a cooperación para o desenvolvemento. Estas visións foron acollidas e canalizadas pola Igrexa Católica e as ONGs, de discutida valoración para os mapuche.

      En 1982, a Asemblea Nacional de Delegados da organización Ad- Mapu - naquela época, a principal organización representativa do pobo mapuche- afirmaba: "Os mapuche constituímos un pobo... situado baixo unha permanente e sistemática política de dominación aplicada polos diferentes réximes imperantes no noso país". Así mesmo sitúase como elemento político prioritario, a defensa da cultura e da identidade étnica mapuche no contexto de autodeterminación. Estas formulacións eran novas na saga dos movementos mapuche do S. XX, porén inscríbense na macrotendencia mundial dos anos 80', que marca o rexurdimento das esixencias dos pobos indíxenas en torno aos seus dereitos de autodeterminación.

      A comezos do S. XX, a elite dirixente mapuche (fillos de lonkos e ulmenes que sufriran a invasión), debeu abordar o desafío de defender os dereitos da xente e empoderarse para lograr o seu recoñecemento como cidadáns da república. Integrándose a esta sociedade, podían esixir que se aplicasen as leis que recoñecían as súas terras, reducindo o asedio e xerando novas expectativas de futuro para os seus. Neste contexto, a elocuencia mapuche falou en castelán para defender os seus dereitos e terras. A súa cultura e expresións quedaron no eido interno das comunidades.

      A finais do S. XX, outra xeración de dirixentes debeu afrontar novos desafíos e fronte a inéditos asedios, esta vez marca as diferenzas coa sociedade e o Estado opresor. Para a ideoloxía chilena, os mapuche eran "connacionais", campesiños asimilados cunha subcultura, e dubidábase da súa existencia como "pobo". Fronte á negación e ao atropelo dos seus espazos, que a propia república había recoñecido mesquiñamente, a nova xeración de dirixentes refuta e subverte coa súa presenza o discurso oficial, e afirma a súa condición de mapuche. Agora os mapuche vístense con traxe tradicional mapuche; xúntanse publicamente en nguillantunes e trawunes, falan publicamente en mapudungun. A diferenza étnica, as súas fronteiras, a cultura e as súas expresións simbólicas foron postas en espazos públicos. Tamén acudiron á area internacional, e sumáronse ás redes e ao proceso global pola defensa dos dereitos humanos e colectivos, interpelando ao Estado e afirmando que tamén son parte dos pobos do mundo. Unha vez máis, tal como no S. XVII e XVIII, a sociedade mapuche e a súa cultura, probaron a súa capacidade non só de adaptación, senón de autopoiesis, expansión e posicionamento.

      A finais dos anos oitenta prodúcese un fraccionamento do movemento mapuche debido a un desenvolvemento progresivo de dúas tendencias: por unha banda, a decantación dun discurso e dun imaxinario etno- político de identidade como pobo, reivindicando os seus dereitos de autodeterminacións; pola outra, a progresiva intervención dos partidos políticos chilenos, coas súas lóxicas estatocéntricas, clasistas e tradicionalmente asoballadoras dos movementos sociais baixo as súas axendas. Por estas razóns, o movemento mapuche (que lograra crear unha plataforma común) perdeu unidade de representación e acción. Ao mesmo tempo, as súas bases comunitarias eran obxecto da invasiva acción do réxime e da puxante industria forestal.
      2. ALIADOS DO MOVEMENTO MAPUCHE
      2.1. A Igrexa Católica
      En maio de 1979, a dous meses de ser ditado o DL 2.568, os bispos da rexión sur recoñeceron aos mapuche como Pobo, sinalando que "teñen unha orixe histórica e unha liña de continuidade; pertencen a unha raza, teñen unha cultura propia e posúen unha lingua que os caracteriza".
      A partir de entón, o eixe da preocupación da Igrexa Católica centrouse na supervivencia do pobo mapuche, entendendo que ao por en perigo a súa relación coa terra, afectaríase a súa identidade. A Igrexa Católica, debido á súa longa experiencia de traballo coas comunidades e ao coñecemento das súas propias hermenéuticas, comprendía que a Mapu é o Núcleo do sagrado mapuche.
      Desta maneira, quedaron trazadas algunhas das definicións básicas da Igrexa acerca da cuestión mapuche:
      - Os mapuche son un pobo indíxena, con identidade propia.
      - Atópanse en graves condicións de pobreza.
      - A lexislación que afecta ás súas terras constitúe unha ameaza á súa identidade, ao sagrado e á súa supervivencia.
      2.2. O indixenismo chileno
      Na construción da cuestión indíxena como asunto público, o indixenismo foi un actor clave, na medida que constitúe unha ponte coa sociedade chilena e a súa clase política. Este movemento xorde nos anos setenta e estaba formado por técnicos, profesionais e intelectuais que se agruparon en diversas ONGs. Pese ao seu carácter incipiente podemos diferenciar dúas correntes de pensamento: o enfoque etno- desenvolvementista e o baseado nos Dereitos Humanos.
      Dentro da óptica etno- desenvolvementista púxose énfase na necesidade de superar a pobreza mapuche. Preconiza economías de autosubsistencia, e algúns adhírense a tendencias das tecnoloxías alternativas. O prisma de análise da sociedade mapuche é basicamente reducional, e define a súa poboación como "minoría étnica".
      A corrente baseada na defensa dos Dereitos Humanos apoiou a inserción da cuestión indíxena no programa político- xurídico da oposición democrática, promovendo e difundindo a necesidade dunha reforma constitucional que recoñecese a existencia dos pobos indíxenas. Así mesmo contribuíu ao debate con estudos de historia legal dos dereitos indíxenas e coa difusión de instrumentos internacionais, como o Convenio 169 de lacabalgata (OIT, 1989).

      3. POLÍTICAS PÚBLICAS NA TRANSICIÓN Á DEMOCRACIA.
      Na conxuntura da transición cara a democracia, a situación indíxena era complexa. O movemento mapuche atopábase fraccionado e debilitado, mentres que o indixenismo presentaba diferenzas nas súas definicións básicas. Pola contra, ambas as dúas correntes indixenistas, sumadas á Igrexa Católica, tiñan similar grao de incidencia política cupular por distintas vías. Á diferenza doutras épocas, o indixenismo chileno formaba parte (minoritario, pero influínte) da elite política que asumiu o poder na transición.
      Doutra banda, a debilidade do movemento mapuche compensábase co alto valor simbólico que tiña incluír a cuestión indíxena no programa da transición democrática. Así, coa axuda do indixenismo e da Igrexa, chegábase ao "Acuerdo de Nueva Imperial" entre as organizacións indíxenas e os partidos da Concertación, que en 1990 asumiron a dirección do Estado. Para o desenvolvemento do devandito acordo, considerado no seu día como un fito histórico pola inclusión dos indíxenas na mudanza democrática -hoxe os responsábeis recoñecen que foi artellado para provocar unha desmobilización social indíxena-, nomeouse unha Comisión Especial dos Pobos Indíxenas (CEPI). A dirección da Comisión, dependente dos partidos de goberno, administrou o debate e a demanda indíxena, cooptando ao movemento e construíndo un artificio dialéctico que lexitimase unha transición pacífica cara o novo sistema de dominación.
      En materia política de terras, os esforzos da CEPI estiveron orientados a acoutar as reclamacións de terras usurpadas e a conter a demanda indíxena, no contexto dunha fráxil transición democrática pactada. A partir de 1992 prodúcense numerosos conflitos no sur do río Bío Bío. Como era previsible, as mobilizacións iniciáronse no contexto da conmemoración dos 500 anos da chegada de Colón, fito que motivou unha campaña continental.
      Así, no expectante escenario da transición irrompeu unha nova organización mapuche que retomaba a plataforma do movemento durante os anos oitenta e que non se adscribira ao "Acuerdo de Nueva Imperial", formulando ao goberno democrático a esixencia de recoñecemento de dereitos, territorios e autonomía. O entón nacente Consello de Todas as Terras iniciou unha campaña de recuperacións simbólicas de terras, que tivo un alto impacto mediático, e esixiu a restitución de todas as terras que non foran recoñecidas dentro dos títulos de merced: é dicir, as terras antigas.
      O goberno da época asumiu que de non por inmediato límite a ese movemento e aos alcances do seu discurso histórico reivindicativo, arriscábase a gobernabilidade da transición democrática en materia de política indíxena. Dito límite estableceuse con outro discurso ad hoc. O "concepto operacional" de terras indíxenas era ao mesmo tempo, establecer un límite manexable- un "teito" ás reclamacións, establecendo a fronteira oficial do reclamable lexitimamente. Tal concepto operacional incluíu ás terras da reforma agraria que foran entregadas ás comunidades mapuche antes de setembro de 1973. O afán de fixar un teito ás reclamacións, e administrar a historia, a memoria e os dereitos, foran un constante da política indixenista ata o presente.
      Na práctica, o límite á demanda do movemento indíxena foi fixado polo Ministerio de Interior, a través de querelas por usurpación e a aplicación da Lei de Seguridade do Estado. A aplicación desta lexislación provocou a condena de 144 dirixentes mapuche, así como unha dramática situación de numerosas comunidades sometidas a unha constante ameaza de expropiación das súas terras. Dentro destas últimas destaca a comunidade pehuenche de Quinquén; alí, a aplicación da lei ameazaba aos indíxenas coa expulsión das súas terras de ocupación ancestral, por non seren os propietarios legais, senón meros ocupantes dun predio rematado a inicios do S. XX. O goberno, para non recoñecer os títulos orixinarios indíxenas, optou por comprar parte das terras en litixio a un prezo exorbitante, que recibiría a comunidade unha vez pasados quince anos.
      O caso de Quinquén sentou un precedente histórico. Alí, aínda que se trataba de terras rematadas non incluídas no Título de Merced, a comunidade seguía habitando no lugar, por tratarse das súas terras ancestrais. E o Estado chileno vírase na obriga de atopar unha fórmula para restituirlle o seu dereito propietario. En todas as provincias ao sur do Bío Bío había decenas doutros casos similares.
      Tras este caso emblemático, en 1993, promúlgase a Lei 19.253 ou Lei Indíxena, establecendo normas sobre protección, fomento e desenvolvemento de "etnias indíxenas", fundamentándose no recoñecemento da diversidade cultural e étnica; o recoñecemento xurídico das comunidades; o fomento da participación, etc. Mediante a promulgación desta Lei, créase a Corporación Nacional de Desenvolvemento Indíxena (CONADI), organismo encargado de promover, coordinar e executar a acción do Estado a favor do desenvolvemento integral das persoas e comunidades indíxenas nos eidos económico, social e cultural, así como de impulsar a súa participación na vida nacional.
      Sobre esta base e ata 1998, a axenda política estivo marcada polos seguintes aspectos:
      - A definición do concepto de "terras indíxenas" para acoutar as reclamacións ás terras procedentes de Títulos de Merced e Reforma Agraria.
      - A elaboración dun catastro de casos de reclamacións de terras.
      - O conflito como estratexia para o tratamento de reclamacións: se non hai conflito, o caso non entra na axenda, non ascende na listaxe de prioridades nin se traduce nunha decisión.
      - A compra por parte do Estado de terras reclamadas, como mecanismo para "descomprimir" as situacións críticas.

      Cabe ter presente que, en paralelo á posta en marcha da Lei Indíxena, despregábase na macrorexión sur tres estratexias territoriais de signo contraposto. A política indíxena queda en medio deste triángulo:
      - A penetración nas fronteiras interiores, por parte do Estado.
      - A presión expansiva de economías de enclave.
      - A defensa e reconstrución da territorialidade mapuche.
      A Lei 19.253 creou unha institucionalidade destinada á resolución de conflitos de terras e augas, pola vía do mercado, o Fondo de Terras e Augas indíxenas (FTAI). Os seus mecanismos de restitución de terras son tres: subsidio á adquisición de Terras, compra de predios en conflito e compra de dereitos de auga.
      Nos anos noventa non existiu unha "política de terras" explícita que establecese criterios para o direccionamento do Fondo de Terras. Cara o ano 2000, o goberno de Lagos despois dunha oferta electoral de restituír 150 mil hectáreas, orientou os seus esforzos a reconceptualizar a cuestión das terras indíxenas, buscando poñer límites, conxelando o presuposto e sometendo á FTAI ao control directo polo Ministerio de Facenda, e á contención das reclamacións por vía penal. E novamente se intenta impor desde o estado unha interpretación falaz da historia e lexitimidade das reclamacións mapuche, pola vía dunha "Comisión da Verdade Histórica", que reiterou no 2003 a peregrina doutrina chilena de orixe estatal dos dereitos de propiedade indíxena, contra toda evidencia das reclamacións, as fontes historiográficas e a xurisprudencia e o dereito internacional.
      O movemento mapuche pon énfase nas obrigas da reparación histórica, particularmente a recuperación das súas terras usurpadas. Así, a eficacia da política se mide na cantidade de conflitos resoltos, terra e augas recuperadas e reintegradas ao patrimonio mapuche.
      De acordo ás cifras de FTAI, os resultados xerais da súa xestión entre 1994 a 2001 son os seguintes:

      4. DE "TERRAS EN CONFLITO" A "TERRITORIOS EN CONFLITO": O MOVEMENTO MAPUCHE A FINAIS DO S. XX.
      Os primeiros pasos da lei e a política indíxena post- ditadura ocorren durante o segundo goberno da transición democrática, encabezado por Eduardo Frei Ruiz- Tagle, nun escenario político e económico estable ata a crise asiática de 1997 que deixou sentir os seus efectos na clase subalterna chilena e mapuche. Este período se centra na modernización do Estado e o crecemento económico como piares do desenvolvemento do país, contexto no cal a política indixenista é considerada marxinal e subordinada á estratexia principal.
      Así, a CONADI, institución encargada de por en marcha a nova política indíxena, nace marxinalizada na institucionalidade estatal. Pero estas políticas supéranse rapidamente co desbordamento dos catastros das terras en conflito ante as cuantiosas demandas indíxenas. A partir de 1997, a presión das comunidades sobrepasaba a capacidade de resposta do Estado.
      Durante o S. XX, o modelo de acción colectiva mapuche fora a defensa da comunidade reducional, e o movemento nacional organizábase fronte aos impactos da lexislación. Pero a finais do S. XX, ante o desafío territorialmente diferenciado do modelo neoliberal, que involucra a múltiples comunidades; e estando divididas estas, constitúese un novo espazo político común, que representa unha continuidade desde a comunidade cara o territorio, o antigo rehue e ayllarehue, reelaborado no novo contexto. Diego Rosales, no ano 1674, sinalaba: " E a estas frontes e camiños chaman Utanmapu, e cada "parcialidad" defende o seu camiño. E en ocasións de apertos grandes, xúntanse todos [...]". Máis de trescentos anos despois, a prensa nacional informaba: "Ás 8 da mañá de onte cerca de vinte e catro comunidades indíxenas agrupadas en espazos territoriais iniciaron mobilizacións no sector, ameazando con realizar tomas de predios agrícolas e forestais [...]".
      Para unha análise dos conflitos etno- territoriais na macrorexión sur de Chile, é útil realizar unha clasificación dos tipos de reclamacións indíxenas contemporáneas. Esta clasificación permite entender a xénese e a particularidade dos distintos tipos de conflitos, e á vez, comprender o tránsito desde os conflitos de terras cara os conflitos territoriais, a saber:
      - Reclamacións de restitución das "terras antigas", que non foron recoñecidas pola Comisión Radicadora, no período 1866- 1927.
      - Reclamacións de restitución das terras incluídas nos Títulos de Merced, perdidas total ou parcialmente por medio de diversos mecanismos de usurpación, desde 1927.
      - Reclamacións de restitución de terras indíxenas recuperadas durante a Reforma Agraria entre 1967- 1973.
      - Reclamacións de propiedade e acceso a recursos: ribeiras, concas, subsolo.
      - Reclamación en defensa de espazos, hábitat e territorialidades. Por exemplo, obras que impactan de modo sistémico nunha zona de asentamentos tradicionais indíxenas (hidroeléctricas, estradas...)
      - Reclamacións polo exercicio de autonomía, xurisdición e control. Trátanse de procesos de re- territorialización da cuestión indíxena como estratexia para afrontar a des- territorialización.
      O movemento mapuche xa non só reclama terras, senón un contínuum espacial, un territorio coas súas augas, as súas especies e os seus subsolo cultivable, como tamén o seu dereito a participar das decisións que afecten a ese territorio. Un territorio imaxinado que se superpón ao espazo real de plantación e ao espazo deseñado dos límites administrativos, e que constitúe a identidade Nagche a reconstruír.
      A partir de 1997 estalan diversos conflitos territoriais, entre eles, a expansión da industria forestal no Arauco(Alto Bío Bío) que ocasionaron un alto custo para as comunidades mapuche en termos sociais, xurídicos e políticos. No seguinte mapa pódese apreciar a superficie que ocupa o conxunto de empresas forestais en territorio que, no seu día, fora mapuche.

      O fenómeno non é exclusivo da Araucanía. Hoxe ó posible constatar unha gran diversidade de contendas indíxenas en América Latina que, a diferenza das mobilizacións dos anos oitenta do S. XX, son explicitamente etnoterritoriais, de defensa e/ou reconstrución dos territorios indíxenas, como espazos primordiais, social e simbolicamente construídos. Os procesos que agroman e se multiplican, non por efecto dunha moda ou dun programa deliberado, senón pola forza dos feitos. As respostas indíxenas son procesos sociais de reterritorialización que buscan facer fronte a brutais reclasificacións dos espazos, que leva consigo a globalización económica neoliberal.

      BIBLIOGRAFÍA
      TOLEDO LLANCAQUEO, VICTOR (2006): Pueblo Mapuche. Derechos colectivos y Territorio. Santiago de Chile: LOM Ediciones.
      ANOTACIÓNS
      O texto é un resumo do capítulo tres do libro indicado anteriormente. Trátase dunha interpretación etnomarxista da loita social e política mapuche.
      No texto figuran termos como raza para diferenciar ao "pobo mapuche" do "pobo chileno". Desde que no ano 2000 se decodificou a estrutura da molécula do ADN e se descubriu que as diferenzas no xenoma humano entre persoas eran só dun 0,2 %, non se pode utilizar a palabra raza para designar a individuos que presentan unha variedade fenotípica común. É por iso que bioloxicamente só se pode falar da raza Homo Sapiens Sapiens.

      Escrito ?s 11:25:48 nas castegorias: opinióm
      por SCMadiaLeva   , 2976 palavras, 1254 views     Chuza!

      Endereço de trackback para este post

      Trackback URL (clique direito e copie atalho/localização do link)

      Ainda sem comentários

        madialeva.gz@gmail.com
        Rua Serra de Ancares 18
        Horário
        De segundas-feiras (luns) a sextas-feiras (venres) de 19h30 a 22h30
        CIF:G-27360825
          CMS software