Associa-te

    Palestina livre

    LNB 23/24

    Outro Garañón...

    Apoia-nos

    Audios

    Revista A Malha Nº 2

    Revista A Malha Nº 1

        Busca

      XENEALOXÍA DA LOUCURA A TRAVÉS DE MICHEL FOUCAULT

      XENEALOXÍA DA LOUCURA A TRAVÉS DE MICHEL FOUCAULT

      27-03-14

      14 de março 2014.
      Grupos de Estudos (em colaboraçom):

      Ateneo Libertario A Engrenaxe

      C.S. Mádia-Leva ? Escola Popular Galega

      XENEALOXÍA DA LOUCURA A TRAVÉS DE MICHEL FOUCAULT



      Un loco tocado de la maldición del cielo
      canta humillado en una esquina.
      Sus canciones hablan de ángeles y cosas
      que cuestan la vida al ojo humano.
      La vida se pudre a sus pies como una rosa
      y ya cerca de la tumba, pasa junto a él
      una princesa.

      Leopoldo María Panero

      Historia da Loucura de Michel Foucault é un libro que, situando o obxectivo das súas reflexións na experiencia que da loucura se tivo dende o renacemento ata a modernidade, vai máis alá e ofrécenos unhas análises absolutamente vixentes no que o mesmo Foucault chamou disciplinas "psi" para pensar o noso presente, para entender como tivo lugar o xurdimento da experiencia actual do que se chama loucura. Trátase dunha análise moi oportuna nun momento en que a arrogancia da psicoloxía e a psiquiatría está a alcanzar unhas cotas xamais vistas, cando narran a historia da súa constitución marcándoa de triunfalismos e autocompracentes nocións de progreso científico.

      Foucault desmitifica as historias segundo as cales a psicoloxía e a psiquiatría se mostran como a culminación dun proceso de humanización das antigas formas de entender e tratar a loucura. Trátase, para Foucault, de dar unha resposta a ese discurso, o da psicopatoloxía, que identifica o obxecto do seu coñecemento, a enfermidade mental, cunha entidade natural e atemporal. Esta perspectiva entende que a enfermidade mental individual estudada agora pola psicoloxía e a psiquiatría sempre tería existido, pero os prexuízos relixiosos e as concepcións máxicas e precientíficas do mundo terían impedido a súa apertura á observación pura, desinteresada e obxectiva da ciencia contemporánea.

      En cambio, Foucault busca as causas da loucura no ámbito material e continxente dunha experiencia historicamente constituída, conformada por prácticas institucionais, procesos socio-económicos e formas de discurso, de cuxa confluencia xorde a figura cultural da enfermidade mental. Desta forma, Foucault ofrécenos unha xénese das prácticas sociais e discursos que constituíron as condicións de posibilidade das diferentes formas de subxectividade1 dende as que se entendeu a loucura. Ao mesmo tempo, estas prácticas sociais e discursos determinan en que condicións algo pode chegar a ser obxecto de coñecemento, explican como se chegou a considerar algo que é necesario coñecer, a que recorte foi sometido e que parte del foi considerada e cal foi rexeitada. Así pois, para Foucault, a historia da loucura na súa constitución como obxecto de coñecemento desmente que se trate dunha entidade natural e formúlanos que é construída socialmente. O valor da indagación histórica de Foucault está na aposta pola desnaturalización da loucura. O antiesencialismo parece ser o chan sobre o que se erixe o pensamento de Foucault en Historia da Loucura, o que constitúe unha sólida crítica a unha psicoloxía que aínda na actualidade está a completar o proceso de reificación da enfermidade mental -cuxos antecedentes nos mostra Foucault- xa non só psicoloxizando a loucura, como o mesmo Foucault denuncia tamén en Enfermidade mental e personalidade, senón bioloxizándola.

      Foucault realiza unha xenealoxía da loucura a través de tres etapas históricas diferentes que permitirán, a modo de discontinuidade histórica, mostrar como o saber psiquiátrico se constrúe, a posteriori, para respaldar e escudar unha práctica de dominación previa, de maneira que non se lle pode considerar produto da razón no marco do progreso científico. Foucault dicía ao respecto: "cando escribín Historia da loucura, o meu problema era como esta institución que denominamos encerro psiquiátrico puido estar na orixe de todo un saber que só existía para xustificar o seu funcionamento". A seguir, mostrarase como se articulan ao longo da Historia discursos diferentes sobre a loucura con prácticas de encerro, de exclusión, mostrando que as concepcións da loucura cambian, en función de variábeis políticas, económicas, sociais e morais.

      IDADE MEDIA: O DIÁLOGO ENTRE A RAZÓN E A SEN RAZÓN

      Durante a Idade Media e o Renacemento (S.XVI) ata o S. XVII a loucura está presente na vida cotiá, convivindo con outras formas de experiencia vital e, neste senso, a razón e a senrazón manteñen unha relación dialóxica. A loucura non era considerada unha enfermidade, pois aínda non fora convertida en obxecto de estudo (racionalizada), senón unha manifestación da experiencia mística do saber, un saber oscuro, codificado e, polo tanto, inaccesíbel para o resto dos seres humanos.

      No mundo simbólico xorde na Idade Media a "Stultífera Navis", a Nave dos Tolos, entre outros, representada por Bosco (imaxe lateral). Esta embarcación servía para transportar na antigüidade a posesos e desequilibrados rumbo ao exilio. Como Foucault explica, non todos os tolos eran expulsados, só aqueles particularmente estraños e molestos. Entregados ao mar, "esa grande incerteza exterior de todo", convertíanse en "prisioneiros en medio da máis libre e aberta das rutas".

      Esta concepción vai cambiando co tempo. No mundo literario, a loucura serve de sátira moral, como na Nave dos necios de Sebastian Brant, unha sucesión de 112 cadros nos que o autor critica os vicios da súa época a partir da denuncia de distintos tipos de necidade ou estupidez.

      Finalmente, cabe sinalar a obra de Erasmo de Rotterdam: Eloxio á loucura. Comeza cunha louvanza satírica ao xeito do autor grego Luciano de Samósata, cuxa obra fora traducida había pouco ao latín polo propio Erasmo e por Tomás Moro. Tras isto, o ton ensombrécese cunha serie de discursos solemnes, nos que a loucura fai un eloxio da cegueira e da demencia e nos que se realiza un exame satírico das supersticións e das prácticas piadosas e corruptas da Igrexa Católica, así como da loucura dos pedantes (entre os que se inclúe o propio Erasmo). A loucura laméntase dos que renegan do seu nome, malia ser grandes beneficiarios dos seus dons; efectúa unha sátira dos lexisladores e dos médicos; dos estudosos exhibe o seu desdén e simpleza, deixando en claro que as mulleres prefiren a compañía dos necios; exhibe aos comerciantes, describindo como son as súas indulxencias a chave para seguir cometendo os seus delitos; do clero, dende os mendicantes ata o Papa, mostra que tan preto están da vaidade como lonxe de Xesucristo.

      Pódese observar como no Renacemento a conciencia crítica era unha forma de subxectividade que experimentaba a loucura como aquilo que denunciaba as insensateces dos costumes que a xente consideraba racionais e correctas. A esta forma de conciencia seguiralle a conciencia práctica, que reclúe a loucura nun lugar de encerro, en nome da orde social e laboral.

      ÉPOCA CLÁSICA (S. XVII e SVIII): A XESTA DO GRAN ENCERRO

      No S. XVII desaparece a lepra en Europa. As leprosarías máis de vinte
      mil na Europa cristiá, transfórmanse en centros de reclusión e internamento
      onde encerrar indiscriminadamente a todo aquel que corrompa a orde burguesa e monárquica, vencellada á xustiza (razón). Aproximadamente un dez por cento da poboación parisiense é internada, e o tolo, agora insensato, vai ser encerrado xunto a enfermos e anciáns, criminais e pobres, viciosos e pervertidos, herexes e ociosos, rebeldes e libertinos. Para tal fin, fúndase no ano 1656 o Hospital para o internamento de pobres e vagabundos de París, que aínda non será unha institución médica senón, pola contra, un espazo xurídico- policial.

      Institucións deste tipo proliferan por toda Europa e a práctica do encerro xeneralízase, animada pola condena da ociosidade (non por criterios de curación), é dicir, pola prevalencia do imperativo do traballo. A patria da loucura será o confinamento que padecerán tamén os desocupados e mendigos, dos que se extraerá traballo produtivo, ademáis de contribuír a disimular a miseria social.

      Na lei de traballo daquela época hai unha transcendencia ética; os tolos son identificados coa ociosidade, coa inutilidade social. Pero sobre todo, é o criterio moral o que anima esta condena: o taller de traballo forzado é unha institución moral, encargada de castigar unha ausencia ética. No entanto, o criterio de produtividade desaparece ao longo do século XVII para deixar ao descuberto o carácter represivo destas institucións de encerro: a moral é aquí administrada, coma no comercio ou a economía. A loucura é, xa que logo, percibida en relación á pobreza, á incapacidade para traballar, á falta de valores éticos. A Razón e a moral funcionan como criterio de exclusión, e van fundamentar a práctica do confinamento. A antiga liberdade da loucura remata na idade clásica entre catro paredes.

      OS INSENSATOS

      A finais do S. XVIII, no marco confuso da senrazón, vaise diferenciando como algo específico a loucura, cuxos representantes serán apelados como insensatos. Deles vaise facer un espectáculo público, con visitas organizadas. De toda a poboación ampla da senrazón, que era encerrada en segredo, con vergoña, faise excepción cos tolos, e son mostrados.

      A loucura é sinalada, marcada, como escándalo (non como enfermidade). O insensato é observado como un animal de zoolóxico, como un obxecto, algo non humano. O criterio de animalidade marca a loucura no século XVIII. É o grao cero da natureza humana: o tolo non é un enfermo, é un animal. Polo tanto, a doma e o embrutecemento son os métodos para a súa dominación. As prácticas inhumanas dos internados (lategazos, malleiras, encadeamentos, maltratos de toda índole) xustifícanse por esa libre animalidade da loucura, onde o home xa non existe.

      Tamén isto serve de exemplo moral: interesa sinalar á loucura como exemplo de en que pode converterse o home inmoral, dende o punto de vista cristián. É unha caída no animal, e polo tanto o tolo é culpábel. O fondo da senrazón é o esencial para a época clásica á hora de definir a loucura, é o espazo que a fai posíbel. É coma se a Razón marcase o bordo entre dous espazos: dentro están os homes razoábeis; todo o non racional queda excluído, fóra do mundo social, recluído no asilo.

      O GRAN MEDO

      No século XVIII o tolo aparece como personaxe social de novo; circulan polas rúas de París charlatáns que desvarían, parvos, personaxes incomprensíbeis para a razón.
      O medo adquire unha dobre dirección: medo a ser internado e a que das casas de confinamento se estenda unha loucura contaxiosa. A sociedade identifica a loucura cun mal que se pode difundir polas rúas, polo aire, que contaxiará a poboación. É este tipo de queixa fantasmagórica o que anima a persecución da loucura (non un pensamento médico rigoroso2).

      O medo á loucura desenvolve unha serie de tópicos: a loucura pode sobrevir por un exceso de liberdade, ou por un exceso no sentimento relixioso, ou no estudo; é dicir, elementos do medio social poden conducir á loucura; esta non é xa (mediados do século XVIII) esa animalidade allea ao humano, senón unha posibilidade na inmediatez da vida social.

      Podemos concluír con esta etapa reflexionando acerca da discontinuidade histórica producida ao romperse a relación discursiva entre razón e a senrazón. A senrazón só é tal na medida en que cabe na razón, é dicir, na medida en que pode ser pensada, explicada e conceptualizada pola razón. A descontinuidade entre a conciencia crítica e a práctica mostra o carácter de construción social da loucura. As formas de experienciar a esta fórmanse a partir de conxunturas socioeconómicas que non son alleas ao quefacer científico e no seo dunhas prácticas discursivas. Estas prácticas discursivas delimitan para un tempo e un lugar determinados o que pode dicirse e o que non sobre a loucura, que é o falso e o verdadeiro en relación á loucura, é dicir, delimitan cal é o saber lexítimo sobre ela e impóñenlle unha única verdade.

      Finalmente, non podemos rematar este correlato institucional da conciencia práctica sen facer referencia á materialización dun novo discurso sobre a razón inaugurado por Descartes. Aquí é onde, segundo Víctor Jorquera, radica o revelador da análise de Foucault respecto ao que Sartre cualificou como o horizonte filosófico do século XX: o marxismo. Foucault desvela os mecanismos polos cales as diferentes formas de conciencia ou formas de entender a senrazón teñen as súas condicións de posibilidade nas determinacións socioeconómicas, que é o modo como o marxismo concibiu as relacións entre estrutura económica e superestrutura ideolóxica3. Pero Foucault formula á súa vez que as relacións entre estrutura e superestrutura non deben ser entendidas como unha determinación lineal ou dependencia da segunda respecto da primeira, senón como unha determinación mutua: o que poderíamos chamar a materialidade do discurso. Desta forma, resalta a capacidade do universo discursivo e simbólico para influír sobre as conciencias a través dos procesos de subjetivación que antes mencionamos. Mediante estes procesos os discursos acaban influíndo na base material. E Descartes é o máis claro exemplo diso. Con el nace a razón moderna, exemplificada pola evidencia do Cogito (penso, logo existo) nas Meditacións Metafísicas, e para que iso sexa posíbel tivo que excluír á senrazón e reducila ao mutismo. Rematáronse os poderes apocalípticos e os riscos da razón que a senrazón anunciaba na súa presenza tráxica e crítica do XVI.

      A GRAN REFORMA PSIQUIÁTRICA (S.XVIII- XIX): A NOVA SEPARACIÓN

      En 1794 Pinel funda o primeiro Hospital psiquiátrico. Será a data elixida por
      Foucault para dar paso á terceira etapa da súa viaxe: a Reforma Psiquiátrica desenvolvida, sobre todo, por Pinel en Francia e Tuke en Inglaterra. Esta Reforma Psiquiátrica preséntase como a substitución do inhumano encerro polo humanitario tratamento médico. Pero Foucault móstranos como "o que se di que se fai" (curar enfermidades) non coincide co "que se fai realmente" (moralizar, gobernar, disciplinar). Vaiamos por partes:

      Péchanse os internados por motivos económicos, pois o internamento de
      tanta xente era unha aberración para un novo sistema de produción industrial
      capitalista que necesitaba gran cantidade de man de obra. Os encerrados son liberados
      para que se convertan ou ben en traballadores ou ben en "exército industrial de reserva",
      é dicir, en parados que permitan baixos salarios e poucas reivindicacións laborais.
      Os internados clásicos servían para esconder o desemprego; os novos manicomios,
      pola contra, créano e fano visible. De tal maneira que a nosa sociedade crea
      dúas novas institucións: o hospital médico (para aqueles que non poden traballar
      por motivos físicos) e o hospital psiquiátrico (para os que non poidan traballar por
      motivos psicolóxicos). Hai que converter aos extravagantes en forza de traballo, esa
      é a razón de ser secularizado deste convento que, ao igual que o cárcere, xa non busca
      fabricar suxeitos para o ceo, senón para que traballen aquí na terra. Foucault
      móstranos como os hospitais psiquiátricos, ao igual que os cárceres, son lugares de inclusión, máis que de exclusión; lugares que reintroducen como traballadores asalariados
      individuos perigosos desligados do mercado de traballo. Así, o siloxismo razoábel
      laboral da ergoterapia4 presente nestes hospitais é: "se non traballas, non saes", pois
      asúmese que normal é aquel que traballa. Os internos que queiran e poidan traballar
      serán liberados, os que non entren en razón (razón instrumental5, por suposto) serán
      sometidos a tratamento psiquiátrico.

      Nestes novos e reformados hospitais médicos, a loucura medicalízase (aparece
      por primeira vez a figura do psiquiatra, que substitúe a xuíces, policías e carcereiros),
      co que a anormalidade se converte en patoloxía e a desorde moral en desorde
      natural. O perturbador da orde moral é agora un perturbado mental que xa non
      require castigo senón terapia, co que os almacéns de residuos se transforman en
      lugares de curación. Que tranquilizador resulta saber que, finalmente, aqueles que
      encerrabamos estaban enfermos...

      Esta Reforma Psiquiátrica é, para Foucault, unha gran falacia, pois non pretende
      liberar aos tolos dun tratamento inhumano, senón que o que pretende é dominalos
      mellor (máis refinada e sutilmente; por iso, máis eficazmente) a través dun novo
      discurso máis acorde co novo discurso humanista ilustrado. Cambia o discurso
      lexitimador, pero non así as prácticas institucionais (ergoterapia, terapia moral...), que
      apenas se ven modificadas. Séguese encerrando o desorde moral, pero dise que se
      tratan desordes mentais.

      A loucura non foi considerada enfermidade até finais do S. XVIII, momento histórico no que os acontecementos revolucionarios esixían unha redefinición xurídica do tolo para poder xustificar o seu internamento nun réxime (o que instaura a revolución burguesa francesa que proclamara a Declaración dos Dereitos do Home). E o discurso médico- psiquiátrico constitúe esta xustificación, que consiste en dicir que se reclúe aos tolos non como unha forma de impedir as súas desordes e manter a paz social senón polo seu propio ben, isto é, como unha medida terapéutica indispensábel. Así pois, a loucura non foi considerada enfermidade até finais do S. XVIII.

      Este proceso é paralelo ao da integración de dúas formas de conciencia escindidas ata o momento (1794): a conciencia práctica, que exclúe en nome do mantemento da orde social, moral e laboral e a conciencia analítica que permite un coñecemento supostamente obxectivo e obxectivador6 da loucura. Ambos os dous procesos converxen na institución do encerro, e constitúen a culminación definitiva do establecemento do encerro como terapia. O encerro como terapia queda simbolizado por un xesto que a historia da psicoloxía quixo mostrar como a máxima expresión do humanitarismo cara á loucura: o momento en que Pinel, no medio dos furores do Terror Revolucionario, quita as cadeas aos tolos encadeados en Bicêtre. A ponte cara ao tratamento médico do tolo constitúeo o tratamento moral en lugares específicos polo que avoga Pinel. En Inglaterra, por exemplo, Tuke instaura a terapéutica dos baños mornos e o trato humano e bondadoso. Non obstante, este tratamento moral ata ao tolo a unha cadeas que, por invisíbeis, son máis poderosas.

      Trátase só da substitución das cadeas pola suxeición máis sutil e por iso máis eficaz do saber analítico que obxectiva a loucura, someténdoa á mirada interrogante, escrutadora e culpabilizadora da clínica. A suposta humanización do tratamento do tolo senta as bases para a internalización das dificultades que este exhibe. Entón, o tolo é culpabilizado pola súa condición debendo tomar a responsabilidade da súa cura, e o humano tratamento substituirá o látego e as cadeas dende o interior do tolo. Iso si, o que xa non estará máis baixo a súa responsabilidade serán os seus propios actos, que se considerarán un sensentido. A conciencia de estar mentalmente enfermo actúa como unha autodisciplina tan ou máis eficiente que a disciplina social do Hospital Xeral. É o final do proceso polo que se desposúe á loucura de sentido, polo que se psicoloxiza a loucura. O final do proceso polo que a loucura pasa de ser -xunto co ladrón, o mendigo e o libertino- expresión de contradicións sociais a ser mera enfermidade mental interiorizada no individuo.

      Ao redor de 1800 o tratamento médico empezou a ser visto como parte da ciencia, e cría que este suposto progreso levaría a unha mellor comprensión da "enfermidade mental". O resultado é que en medicina, o individuo é responsábel de axudar no proceso da cura e de aceptar a diagnose, a prognose e a medicación. A versión psicoanalítica é que a responsabilidade do individuo ao buscar a cura é falar, aínda que dunha forma non suxeita aos principios da racionalidade, en virtude do método da asociación libre. Non obstante, o que subxacer a ambas as dúas formulacións é que a experiencia anormal é algo interno á persoa. Por iso diciamos máis arriba que o proceso histórico polo que a loucura devén unha cuestión médica narrado en Historia da Loucura é de feito o mesmo proceso polo que se psicoloxiza a loucura.

      REFERENCIAS DOCUMENTAIS

      Bibliográficas
      Foucault, M. (1997): Historia de la locura en la época clásica. México: Fondo de Cultura Económica.

      Webgráficas

      Pastor Martín, J. e Ovejero Bernal, A. (2009): Historia de la locura en la época clásica y movimiento antipsiquiátrico.

      Jorquera, V.: De la psicologización de la locura. En liña:

      . A subxectivación é o proceso polo que, mediante os discursos institucionalizados, se determina o que debe ser o suxeito, a que condicións está sometido, que estatuto debe ter, que posición debe ocupar no complexo de relacións de poder para chegar a ser suxeito lexítimo dalgún coñecemento. É o proceso polo que se determinan as formas aceptadas de entenderse a un mesmo e ao mundo, as formas lexítimas de conciencia.

      2A melancolía, como enfermidade, baseábase nun humor negro que hai no cerebro. Na ciencia médica da época o ocio fai transpirar menos ao corpo e retén humores e calores prexudiciais.

      3. Segundo a teoría marxista, a base ou infraestrutura é a base material da sociedade que determina a estrutura social, o desenvolvemento e o cambio social. Inclúe as forzas produtivas e as relacións de produción. Dela depende a superestrutura, é dicir, o conxunto de elementos da vida social dependentes da base ou infraestrutura, como por exemplo: as formas xurídicas, políticas, artísticas, filosóficas e relixiosas dun momento histórico concreto.

      4. Método curativo que utiliza o traballo manual na reeducación dos enfermos ou impedidos, para a súa reinserción na vida social.

      5. Razón que se aplica aos medios (á tecnoloxía, ao complexo industrial, á sociedade administrada -verwaltete Welt-, etc), pero que perdeu completamente de vista os fins esenciais que debe perseguir o ser humano e aos cales debería estar subordinada a tan enxalzada razón.

      6. Esta obxectivación dáse cando entre o suxeito que coñece e o obxecto de coñecemento -que no caso das ciencias sociais e humanas é á vez suxeito- xorde unha relación mediada polo establecemento de leis (relación nomolóxica) en vez dunha relación dialóxica (baseada no diálogo entre suxeitos). Desta forma o suxeito estudado queda reducido á entidade de obxecto.
      Escrito ?s 16:44:50 nas castegorias: opinióm
      por SCMadiaLeva   , 3505 palavras, 1107 views     Chuza!

      Endereço de trackback para este post

      Trackback URL (clique direito e copie atalho/localização do link)

      Ainda sem comentários

        madialeva.gz@gmail.com
        Rua Serra de Ancares 18
        Horário
        De segundas-feiras (luns) a sextas-feiras (venres) de 19h30 a 22h30
        CIF:G-27360825
          multiblog platform